भारतासह जगभर प्रचलित असलेली ग्रेगोरिअन कालगणना (१ जाने ते ३१ डिसें) हि इ.स. १५९२ पासून वापरत आली. तथापि, त्या कालगणनेला कोणताच शास्त्रीय / खगोलीय आधार नाहीये. सुरवातीच्या काळात १० महिन्यांचे, ३०४ दिवसांचे वर्ष होते, नंतरच्या काळात रोमन सम्राटांनी आपली मर्जीने त्यात बदल केले. ज्युलिअस सीझरच्या नावे ३१ दिवसांचा जुलै महिना आणि ऑगस्टस च्या नावे ३१ दिवसांचा ऑगस्ट महिना आला. पण हे करत असताना, महिन्यांच्या नावाकडे देखील दुर्लक्ष झाले. जुलै आणि ऑगस्ट महिने घुसवायच्या आधी सप्टेंबर म्हणजे सातवा महिना होता ऑक्टोबर आठवा नोव्हेंबर नउवा, आणि डिसेंबर दहावा महिना होता. आता सप्टेंबर हा नउवा महिना आहे. कुठल्या महिन्यात किती दिवस आणि का ह्याला काही नियम / शास्त्रीय आधार दिसत नाही.
भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर आपण आपल्या राष्ट्रीय भावना स्पष्ट करण्यासाठी अनेक संकल्पना स्विकारल्या. यात राष्ट्रभाषा, राष्ट्रीय ध्वज याचसोबत स्वतंत्र शास्त्रशुध्द वैज्ञानिक कालगणना स्विकारण्याचे ठरले. पहिले प्रधानमंत्री पंडीत जवाहरलाल नेहरू यांनी नोव्हेंबर १९५२ मध्ये सुप्रसिध्द खगोल वैज्ञानिक डॉ. मेघनाद शहा यांच्या अध्यक्षतेखाली राष्ट्रीय कालगणना पुर्नरचना समिती नेमली.
पृथ्वीच्या विषुवृत्ताच्या समपातळीत समकेंद्रीय खगोलीय महावर्तुळ म्हणजे वैषुविक वृत्त, आयानिक वृत्त ही दोन ठिकाणी एकमेकास छेदतात त्या अंतराळातील छेदन बिंदूस संपात बिंदू म्हणतात. या बिंदूवर सूर्य आला की पृथ्वीवर दिवस व रात्रीचा कालावधी अगदीच समसमान असतो. भारतीय राष्ट्रीय सौर दिनांक १ चैत्र या दिवशी सूर्य हा वसंत संपात बिंदूवर असतो. म्हणून या दिवशी दिवस आणि रात्रीचा कालावधी अगदी समसमान असतो. याच दिवशी वसंतऋतू प्रारंभ होतो. या सर्व शास्त्रीय आणि शुध्द खगोलशास्त्राच्या दृष्टीने हाच दिवस वर्षाचा प्रारंभ करण्याचा सर्वाधिक योग्य दिवस असल्याचे स्पष्ट दिसते व याच आधारावरून डॉ. मेघनाद शहा समितीने भारतीय राष्ट्रीय सौर कालगणनेचा हा दिवस वर्षाचा प्रारंभ दिवस म्हणून निवडला.
सूर्याच्या भासमान मार्गावरील वसंत संपात ते शरद संपात या दोन बिंदूतील प्रवासाला सूर्याला १८५ दिवस लागतात. तर शरद संपात ते वसंत संपात या प्रवासाला १८० दिवस लागतात. त्यानुसार भारतीय राष्ट्रीय सौर दिनदर्शिकेत प्रारंभीचे वैशाख ते भाद्रपद हे ५ महिने ३१ दिवसांचे असून उर्वरित अश्विन ते फाल्गुन हे ६ महिने ३० दिवसांचे आहेत. दर चार वर्षांनी (लीप इअर) चैत्र महिन्यात ३१ दिवस असतात वर ते वर्ष इंग्रजी कॅलेंडर प्रमाणे २२ मार्च ऐवजी २१ मार्च पासून सुरु होते.
भारतीय राष्ट्रीय सौर दिनदर्शिकेच्या वर्षारंभाचा आज पहिला दिवस, भारतीय राष्ट्रीय सौर दि.१ चैत्र शके १९४०  ही आपली राष्ट्रीय तारीख परंतु आज आपल्या देशात अनेकांना हे माहितच नाही. भारत सरकारने दि. २२ मार्च १९५७ या इंग्रजी दिनांकाच्या दिवशी आपली स्वत:ची शुध्द स्वदेशी आणि शुध्द खगोल वैज्ञानिक भारतीय राष्ट्रीय सौर दिनांक १ चैत्र शके १८७९ रोजी अधिकृतपणे स्विकारलेली होती.
हिंदु पंचांग हे चंद्राच्या आकाशातील स्थितीवर आधारलेले आहे. चंद्र पृथ्वीभोवती फिरत असतांना रोज एका नक्षत्रातून भ्रमण करतो. त्यानुसार एका महिन्यात २७.३ दिवसात तो पृथ्वीभोवती एक प्रदक्षिणा पूर्ण करतो. चंद्र महिन्याच्या पोर्णिमेच्या दिवशी ज्या नक्षत्रात असेल त्या नक्षत्राचे नांव त्या महिन्याला दिलेले आहे. उदा:- चैत्र महिन्यात पोर्णिमेला चंद्र हा चित्रा नक्षत्रात असतो तर वैशाख महिन्यात तो विशाखा नक्षत्रात असतो. आपण आपले सर्व सण व उत्सव चंद्र भ्रमणावरील नक्षत्र व तिथीनुसार हिंदु पंचांगात दिल्याप्रमाणे साजरे करतो. आपले सर्व ऋतु हे सूर्याच्या भ्रमणावर अवलंबून आहेत तर सण आणि उत्सव हे चंद्र नक्षत्र व तिथीवर अवलंबून आहेत. त्यामुळे धार्मिक कार्यासाठी हिंदु पंचांग तिथी व नक्षत्रानुसार सण व उत्सव साजरे करावेत. मात्र आपल्या रोजच्या व्यवहारात सूर्य भ्रमणावर आधारलेली भारतीय राष्ट्रीय सौर दिनांक वापरणे योग्य आहे.

देवांच्या पूर्वी अव्यक्तापासून व्यक्त सृष्टी निर्माण झाली, ह्यात एकाला अव्यक्त मानले आहे. अनेक ऋषीमुनींनी अशा प्रकारची मते मांडली पण सर्वांचे मूळ एकच असावे असे मानले जाते. वेदांचा महत्वाचा सिद्धांत ह्या एकाशी निगडीत आहे.

सुरवातीला चित्रांकित अक्षर / संख्या वाचन होत असे. नंतर संख्येसाठी अक्षरे वापरली जाऊ लागली, जसे क = १, ख = २ ग = ३ इत्यादी. शब्दांनी संख्या मांडण्याची पद्धत देखील होती. ही पद्धत फार महत्वपूर्ण होती; आकाश = ०, पृथ्वी किंवा धरा = १, नेत्र = २ काळ = ३ (वर्तमान, भूत आणि भविष्य), वेद = ४, बाण / महाभूते = ५, रस / वेदांग /ऋतु = ६, पर्वत / ऋषी, सूर्याचे घोडे = ७, गज / वसु = ८, नवग्रह = नऊ, रुद्र = ११, सूर्य = १२, विश्वे = १३, विद्या = १४, तिथी = १५, कला = १६, अंतेष्टी = १७, श्रुति = १८, अतिधृती = १९, नखे = २०; अशाप्रकारे अंक लिहिताना अंकानाम् वामतो गतिः| हे सूत्र वापरले जात असे; आकाश-वेद-रस-वसू असे लिहिलेले असेल तर आकड्यांमध्ये ती संख्या म्हणजे ८६४०.

नऊ ह्या संख्येनंतर एकाच्या पुढे शून्य मांडून दहा ह्या संख्येचा विचार झाला, शोध लागला; दशमान पद्धतीचा शोध लागला; मोठाल्या संख्या लिहिता येऊ लागल्या; दहाच्या पटीत लिहिता येऊ लागल्या, त्यापद्धतीने त्यांची कोष्टके तयार होऊ लागली. आकड्यांचा हा शोध वेदपूर्व काळातील असला पाहिजे. त्याकाळातील भारतीय तज्ञ परार्धा (१०^१८) पर्यंतची गणिते करत असत.

काळ मापनाचे हे कोष्टक पहा

परमाणु = १/३०३७५ सेकंद

२ परमाणु = १ अणु = ८/१२१५०० सेकंद

३ अणु = त्रीरेणु = ८/४०५०० सेकंद

३ त्रीरेणु = १ त्रुटी = ८/१३५०० सेकंद

१०० त्रुटी = १ वेध = ८/१३५ सेकंद

३ वेध = १ लव = ८/४५ सेकंद

३ लव = १ निमेश = ८/१५ सेकंद

३ निमेश = १ क्षण = ८/५

५ क्षण = १ कण = ८ सेकंद

१५ कण = १ लघु = १२० सेकंद = २ मिनिटे

१५ लघु = १ नाडी = ३० मिनिटे

२ नाडी = १ मुहूर्त = ६० मिनिटे = १ तास

३ मुहूर्त = १ प्रहर = ३ तास

८ प्रहर = १ अहोरात्र = २४ तास

३० अहोरात्र = १ महिना

६ महिने = १ अयन

२ अयन = १ वर्ष

अशा पद्धतीने उपयुक्तते नुसार निरनिराळी कोष्टके बनवलेली असत. गणित शास्त्र इतके विकसित असेल तर इतर शास्त्रेही तशाच प्रकारे विकसित झाली असली पाहिजेत. कण्व गोत्री मेधातिथीने ऋग्वेदात गणिताचा विचार प्रथम मांडला. अर्थात गणिताचा विकास त्याच्याही बराच आधी झालेला होता. मेधातिथीने संख्यांचा विचार परार्धापर्यंत (१०^१८) नेला. ऋग्वेद आणि यजुर्वेदात त्याचे उल्लेख आढळतात. मेधातिथी बरोबरच आणि त्याच्या नंतरच्या काळात अनेक ऋषींनी गणिताच्या विकासाला हातभार लावला आहे. देवातिथी, ब्राह्मातिथी, वत्स, पुनर्वास्त, सासकर्ण, प्रगथ, परवत नारद, गोसुक्त, अश्वसुक्ती, इरमाभिती, सौभारी, निपार्तिथी, नभक, त्रिशोक, श्रुतीगु, आयु, मेध्या, मातरीश्व, कृश, परशधरा, सुपर्णा, कुरुसुति, कुशिदी, प्रासकण्व इत्यादी गणित तज्ञांची नावे आढळतात.

वेदांमध्ये दहा व त्यापटीत येणाऱ्या संख्यांचा अगदी परार्धा पर्यंतच्या संख्यांचा विचार मांडला आहे. त्यागोदर मोठ्या संख्या ह्या चित्रवल्ली, शब्दवल्लीत सर्व जगभर मांडल्या जात असत. दशमान पद्धतीने संख्या मांडणे फार सोपे झाले आणि त्याचे श्रेय हे ह्या मेधातिथीचे आहे. एकावर शून्य लिहून नऊच्या पुढे संख्या मांडण्याची दशमान पद्धत ही भारताने जगाला दिलेली फार मोठी देणगी आहे.

(क्रमशः)