कालच्या अपघातानंतर अपेक्षेप्रमाणे प्रतिक्रिया पाहायला मिळाल्या. विरोधकांनी सरकारच कसे जबाबदार म्हणून काहूर माजवले आणि सरकारच्या समर्थकांनी सरकारची बाजू सावरून धरण्याचा प्रयत्न केला. काही लोकांनी कोणा वर्मा नावाच्या माणसाची २८ सप्टेंबरची पोस्ट दाखवून आणि गोरखपूरच्या घटनेचा संदर्भ देऊन, घातपात असण्याची शक्यता देखील समोर आणली. शंभर वर्षे जुना पूल आहे पण सरकारने तो दुरुस्त करण्याचा किंवा नवीन पूल बांधण्याचा विचार देखील केला नाही म्हणून कोणी विद्यमान सरकारला दोष दिला, तर, हे सरकार येऊन फक्त तीनच वर्षे झाली आहेत आधीच्या सरकारने ६० वर्षात का नाही जनहिताची कामे केली? असाही एक सूर आळवला गेला.

पण एका गोष्टीकडे दुर्लक्ष झाले कि, केवळ पावसात भिजायला लागू नये म्हणून पुलावर थांबून राहणाऱ्या लोकांनी गर्दीचा जोर वाढतोय हे पाहून मार्ग मोकळा केला असता तर कदाचित अशी दुर्दैवी घटना घडली नसती. दहा मिनिटे उशिरा गेल्याने जणूकाही कोणाचा प्राणच गेला असता अशा मानसिकतेने स्टेशनवरून बाहेर पडण्याची घाई केली नसती, थोडा संयम दाखवला असता तर कदाचित अशी दुर्दैवी घटना घडली नसती.   

कालच्या घटनेमुळे मला २६ जुलै २००५ च्या पुराची आणि त्यात बळी गेलेल्या अनेकांची आठवण झाली. एक नैसर्गिक आपत्ती तर एक मानव निर्मित. त्या पुरात बळी गेलेले आणि कालच्या चेंगराचेंगरीत जीव गमावलेले दुर्दैवी लोकं, त्यांच्या मृत्यूचे एक मुख्य कारण “पॅनीक”. २६ जुलैच्या पुरात जे आपापल्या ऑफिसमधे किंवा इतर सुरक्षित ठिकाणी थांबले आणि घरी पोहोचायची घाई केली नाही ते नक्कीच सुरक्षित राहिले, पण घाबरून जाऊन ज्यांनी गडबड केली त्यातले बरेचजण वाचू शकले नाहीत. तसाच काहीसा प्रकार काल झाला. पॅनीक केवळ पॅनीकमुळे २२ जण मृत्यमुखी पडले. २६ जुलैच्या अनुभवामुळे ह्यावर्षीच्या पुरामध्ये लोकांनी घरी जाण्याची घाई केली नाही, भीतीचे वातावरण पसरू दिले नाही, परिणामी, जीवितहानी खूपच कमी झाली. कालच्या घटनेच्या अनुभवामुळे, ह्यापुढे कधी अशी गर्दी कुठे झाली तर घाई करून स्वतःचा आणि इतरांचा जीव धोक्यात न घालण्याचा सुज्ञपणा मुंबईकर नक्कीच दाखवतील, अशी आशा आहे.  

वैशाख शु. तृतीयेला अक्षय्य तृतीया म्हणतात. मुळात अक्षय्य या शब्दाचा अर्थच मुळी कधीच क्षय न पावणारे म्हणजे नाश न पावणारे असा होतो. या तिथीला साडेतीन मुहूर्ता पैकी एक शुभ मुहूर्त मानले जाते. या तिथीला नरनारायण, परशुराम आणि हयग्रीव यांचा जन्म झाला आहे, म्हणून या दिवशी त्यांचा जन्मोत्सव करतात.तसेच या दिवसापासूनच कृतयुगाचा प्रारंभ झाला असे मानले जाते. यासाठी ही पर्वणी मध्यान-व्यापिनी धरतात. परंतु श्रीपरशुरामाचा अवतार प्रदोषकाळी झाला होता, म्हणून जर द्वितीये दिवशीच मध्यान्हापूर्वी तृतीया लागत असेल तर त्याच दिवशी अक्षय्य तृतीया आणि  परशुराम जयंती साजरी केली जाते, वैशाखातल्या सर्व पर्वाचे, उत्सवांचे केंद्रित रूप म्हणजे अक्षय्य तृतीया. हि तिथी सांस्कृतिक ईतिहासात फार महत्वाची आहे. 

प्राचीन काळात जगणे हि एकच मोठी समस्या होती. अन्न, पाणी आणि निसर्गाच्या प्रकोपापासून बचाव करता येईल असा निवारा शोधत, एका अरण्यातून दुसऱ्या अरण्यात अशी मानवाची वणवण होत असायची. पण शेतीचा उदय झाला आणि मानवाची वणवण थांबली. झाडाची फळे, त्यातली बीजे, त्यापासून होणारी नवी झाडे आणि त्या झाडांवर परत फळे, हा क्रम त्याच्या ध्यानात आल्यावर कसलीतरी लागवड त्याने करून पहिली, आणि ‘शेती’ चा उदय झाला. तो दिवस अक्षय्य तृतीयेचाच होता असे मानले जाते. आज आपल्याला उपलब्ध असलेले प्राचीन वाङ्मय म्हणजे वेद. तथापि, कृषीविद्या कदाचित कालमानाने त्याहि आधीची असावी. 

अक्षय्य तृतीया म्हणजे कृत युगाचा प्रारंभ. म्हणजेच कृती युगाचा प्रारंभ. मानवी संस्कृती खऱ्या अर्थाने येथून आकार घेऊ लागली. संस्कृतीचा पहिला संस्कार म्हणजे शेती. शेतीचा शोध मानवाला लागला आणि त्याची वणवण थांबली. दऱ्याखोऱ्यातून, माणूस मोकळ्या पठारांवर आला, जमीन नांगरून ओंजळभर पेरले तर गाडाभर मिळते, हे त्याला समजले. आणि माणूस शेतकरी झाला. प्राणी मारून त्यांचे मांस खाण्यापेक्षा, त्यांचा उपयोग शेतीसाठी जास्त चांगला होऊ शकतो, हे त्याला कळले. मृत पशूंच्या देहाचे अवशिष्ट वापरून शेतीसाठी खते, अवजारे, संरक्षक आवरणे सारख्या गोष्टी करता येतात हे समजल्यावर माणूस पशु संवर्धन करू लागला. 

” शं नो भव दविपदे शं चतुष्पदे” [‘आम्हा द्विपदाचे आणि चातुष्पदांचे कल्याण कर’ अशी प्रार्थना ऋग्वेदात देखील आढळते.]

अशा तर्हेने संस्कृतीचा विकास होऊ लागला. सुरवातीला शिकार करून जगणारा माणूस शेती करू लागला, पशु संवर्धन करू लागला. माणूस वस्ती करून राहू लागला, त्यातुनच गावखेडी निर्माण होऊ लागली. जेंव्हा माणसाला व्यापार समजला तेंव्हा व्यापारी केंद्रे बनू लागली आणि त्यातूनच मोठी शहरे,  महानगरे अस्तित्वात आली. नवनवीन माध्यमांचा, उपकरणांचा शोध लागू लागला आणि मानवी संस्कृती विस्तारू लागली. माणसाची हि प्रगती कोणी थांबवू शकणार नाही, पण जर ह्या मानवी संस्कृतीच्या आरंभाकडे पहिले तर आजच्या दिवसाचे “अक्षय्य तृतीये” चे महत्व जाणवल्याशिवाय राहणार नाही. जेंव्हा मानवाने, शेतीद्वारे आपल्या अन्नाची सोय केली, तेंव्हाच त्याने, पृथ्वीवरील आपले अस्तित्व ‘अक्षय्य’ केले. अजूनही अक्षय्य तृतीयेला नवीन वर्षाच्या शेतीचा शुभारंभ करण्याची पद्धत आहे. माणसाने कितीही प्रगती केली, नवनवीन शोध लावले, चंद्रावर, मंगळावर पोहोचला तरीही पोटाची खळगी भरायला अन्नच लागते, त्याला पर्याय नाही. म्हणजेच शेतीला पर्याय नाही. 

साडेतीन मुहूर्तातील हा अर्धा मुहूर्त मानला जातो. ह्या दिवशी केलेली कामे चिरंतन होतात, संकल्प सिद्धीस जातात, असे म्हणतात, म्हणून  ‘सर्वेपि सुखिन: सन्तु । सर्वे सन्तु निरामया । सर्वे म्रदाणि पश्यन्तु । मा कश्चिद दु:खमाप्नुयात ।।’ अशी प्रार्थना करतो. 

उरी येथे धारातीर्थी पडलेल्या जवानांन श्रद्धांजली वाहण्यासाठी उद्या दिनांक २२ सप्टेंबर २०१६ रोजी भारत बंदचे आवाहन करण्यात आले आहे अशा पोस्ट्स फेसबुकवर आणि व्हॉट्सअॅपवर पाहिल्या आणि हैराण झालो आहे. ज्यांनी आपले कर्तव्य बजावत असताना, आपले काम करत असताना देह ठेवला त्यांना श्रद्धांजली म्हणून भारत बंद? काय मूर्खपणा आहे हा? आणि बंद ठेऊन करणार काय? गावागावात लोकं जमणार, २ मिनिटे शांत उभे राहून श्रद्धांजली वाहणार नंतर कोणी स्थानिक कार्यकर्ते / नेतेमंडळी छोटेसे भाषण करणार आणि सगळेजण पाकिस्तानला शिव्या घालत, आधीचे आणि आत्ताचे सरकार ह्यात काहीच फरक नाहीये वगैरे बडबडत घरी जाणार, जेवणार आणि बुड वर करून झोपणार. हे काम तर भारत बंद चे आवाहन न करता देखील करता येऊ शकते ना? अरे! ज्यांचे हातावर पोट आहे त्यांचा विचार तर करा बंद पुकारण्याआधी ….  

बंद पुकारणाऱ्या लोकांना, जर जीवनावश्यक / अत्यावश्यक / सुरक्षा / बचाव सेवा देखील बंद केल्या तर चालणार आहे का? डॉक्टर दवाखान्यात / हॉस्पिटल मध्ये जाणार नाहीत, पोलीस आणि इतर सुरक्षा कर्मचारी देखील घरीच राहून भारत बंदला समर्थन देतील, कुठे आग लागलीच तर कोणी येणार नाही कारण अग्निशमन दलाचे सर्व कर्मचारी भारत बंद मध्ये सामील झालेले असतील, सीमेवरील जवान देखील भारत बंद मध्ये सामील होतील … चालणार आहे का असे झाले तर? मग ज्यांचे खरोखर हातावर पोट आहे त्यांना काम मिळणे त्यांच्यासाठी जीवनावश्यक नाहीये का? ते हिरावून घेण्याचा अधिकार तुम्हाला कोणी दिला?

मुळात ह्या आवाहनाला किती प्रतिसाद मिळेल ते सांगता येत नाही पण समजा मिळाला १००% प्रतिसाद आणि झाला उद्याचा भारत बंद यशस्वी तर त्यातून काय साधणार आहे? अतिरेकी बंदुका टाकून फकिरी स्वीकारणार आहेत कि पाकिस्तान त्यांना पोसायचे बंद करणार आहे? ह्या एक दिवसाच्या बंद ने ना पाकिस्तानवर काही परिणाम होणार आहे ना भारत सरकारच्या परराष्ट्र धोरण वा संरक्षण धोरणावर, झालेच तर काही शे कोटींचे नुकसान भारतवासीयांचेच होणार आहे.

रिक्षा, टॅक्सी, बस, दुकाने, कार्यालये, शॉपिंग मॉल, उपहारगृहे, चित्रपट गृहे एक दिवस बंद झाली तर त्यांच्या मालकांचे फारसे नुकसान होणार नाहीये पण जे रोजंदारीवर काम करतात त्यांचा विचार कोण करणार? आजही देशामध्ये लाखो माणसे अशी असतील कि ज्यांना दिवसभरात काही काम नाही मिळाले तर रात्री त्यांना आणि त्यांच्या कुटुंबाला उपाशी झोपायची वेळ येत असेल. त्यांच्या भुकेने कळवळणाऱ्या लेकरांकडे पाहून ते श्रद्धांजली वाहतील की त्यांच्या मनातून “बंद” लादणाऱ्या लोकांसाठी तळतळाट निघतील, ह्याचा विचार बंद पुकारणाऱ्या लोकांनी करावा.

बाजीराव पेशवे (ऑगस्ट १८, इ.स. १७०० – एप्रिल २८, इ.स. १७४०) हे मराठा साम्राज्याचे चौथे छत्रपती शाहू महाराज यांचे इ.स. १७२० पासून तहहयात पेशवे (मुख्य प्रधान) होते. त्यांना थोरले बाजीराव किंवा पहिले बाजीराव किंवा राऊ या नावांनेही ओळखले जाते. रणधुरंधर असलेल्या ऱाऊंनी आपल्या कुशल युद्धनेतृत्वाने छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्थापलेल्या मराठा दौलतीच्या सीमा उत्तर भारतात विस्तारल्या. वेगवान हालचाल हा यांच्या युद्ध कौशल्याचा महत्त्वाचा भाग होता. यांनी केलेल्या सर्व मोठ्या लढाया जिंकल्या.

जेमतेम ४० वर्षांच्या आयुष्यात ऱाऊंनी अतुलनिय पराक्रम गाजवला. १७२० मध्ये पेशवाई त्याच्या कोवळ्या खांद्यावर आली. त्याच्या मृत्युपर्यंत म्हणजे २८ एप्रिल १७४० पर्यंतच्या २० वर्षात त्यांनी अनेक लढाया केल्या. त्यात माळवा(डिसेंबर,१७२३), धर(१७२४), औरंगाबाद(१७२४), पालखेड(फेब्रुवारी,१७२८),अहमदाबाद(१७३१) उदयपूर(१७३६), फिरोजाबाद(१७३७), दिल्ली(१७३७), भोपाळ(१७३८), वसईची लढाई(मे,१७,१७३९) या आणि अशाच ३६ मोठ्या लढायांचा समावेश आहे. आणि सगळ्याच लढाया जिंकल्या होत्या. वेगळ्या शब्दात सांगायचे तर राऊ १००% यशस्वी होते. वेगवान हालचाल हेच त्यांचे प्रभावी हत्यार होते. शत्रू सावध होण्याआधीच त्याच्यावर वेगाने झडप घालायची की त्याला सावरून प्रतिकार करायला वेळच मिळू द्यायचा नाही हीच राउंची रणनीती, आपण देखील  “मैदानी लढाई” लढून जिंकू शकतो हे मराठी सैन्याला जाणवून द्यायला कारणीभूत झाली होती.

मराठ्यांना नर्मदे पलीकडे नेऊन उत्तर दिग्विजय करणारा वीर म्हणून बाजीराव पेशव्यांचे नाव नाव घ्यावे लागेल. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हिंदवी स्वराज्याचा पाया रचला आणि बाजीरावांनी त्यावर कळस चढविला असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही. दक्षिणेतील श्रीरंगपट्टणपासून संपूर्ण मध्य आणि उत्तर भारत बाजीरावाने मराठ्यांच्या घोड्यांच्या टाचेखाली आणला. राजपूत राजांपासून मुस्लिम नबाब आणि शाह्यांना राउंनी नमवले मराठी जरीपटका डौलात उत्तर हिंदुस्तानात फडकविला.

बुंदेलखंडाचा राजा छत्रसाल यावर दिल्लीच्या बादशहाचा वजीर फरीदाबादच्या बंगश पठाणांनी हल्ला केला तेंव्हा राजा छत्रसालाने बाजीला पत्र लिहून “जो गति ग्राह गजेंद्र की सो गति भई जानहु आज॥ बाजी जात बुंदेल की राखो बाजी लाज॥ असा “गजांतमोक्षाचा” हवाला देउन बाजीरावांकडे मदतीची याचना केली. पत्र मिळाल्यावर टाकोटाक ३५-४० हजारांची फौज घेउन खुद्द बाजीराव, मोहम्मद खान बंगेशवर चालून गेले. ही हालचाल इतकी त्वरेने केली की मराठ्यांच्या फौजा धडकेपर्यंत मोहम्मद खान बंगेशला काहीच समजले नाही. बेसावध बंगेश एका गढीत अडकला. बाजीरावांच्या झंजावातापुढे मोंगल हैराण झाले.

छत्रसालाने यानंतर राउंच्या पराक्रमावर खुष होऊन आपली एक मुलगी ‘मस्तानी’ हिचा रीतसर विवाह राउंबरोबर लावून दिला. इतिहासात पेशवाईचा उल्लेख करताना थोरल्या बाजीरावांचे नाव येते, त्यांना योग्य तो मान दिला जात नाही. ह्या महान योध्याची आपण उपेक्षा केली तरी जगाच्या इतिहासात मात्र तो तितका उपेक्षित राहिला नाही. म्हणूनच अ कन्साईज हिस्ट्री ऑफ वॉरफेअर या युद्धशास्त्रावर आधारीत ग्रंथात फिल्ड मार्शल मॉंटगोमरी यांनी जगातील सात लढायांचा उल्लेख केला आहे. त्यात पालखेड (वैजापूर-औरंगाबादजवळ) येथील लढाईचा उल्लेख आहे. या लढाईत राउंनी निजामाला पाणी पाजले होते. या लढाईत अतिशय वेगवान हालचाल करून निजामाला दाती तृण धरायला लावले होते.

बाजीरावांच्या लढाईची अनेक वैशिष्ट्ये आहेत. ते एक चांगले सेनापती होते. युद्ध कसे लढावे आणि कुठे लढावे याचे यथायोग्य ज्ञान त्यांच्याकडे होते. घोडेस्वारांचे पथक हि त्यांची मुख्य ताकद होती. त्यांच्याबरोबर सामान अगदीच कमी असे. कुटुंब वा महिला सोबत नसायच्या. रात्री झोपण्यापेक्षा जास्त हल्ला कसा करायच्या याच्या योजना ठरत. शत्रूची रसद तोडणे आणि त्याला होणारा सगळा पुरवठा तोडणे यावर भर दिला जाई. स्वतः बाजीराव घोड्यावरच जेवण करायचे अन घोड्यावरच झोप घेत असत.

२७ फेब्रुवारी १७४० रोजी नासिरजंग विरुध्द जिंकून मुंगीपैठण येथे तह झाला. तहात नासिरजंगने हंडिया व खरगोण हे बाजीरावांना दिले. त्याचीच व्यवस्था लावण्यासाठी ३० मार्च रोजी बाजीराव खरगोणला गेले. या स्वारीत अचानक प्रकृती बिघडून मध्य प्रदेशात नर्मदा नदीच्या किनारी रावेरखेडी येथे २८ एप्रिल १७४० (वैशाख शुध्द शके १६६२) रोजी पहाटे हा महापराक्रमी पेशवा विषमज्वराने मरण पावला.

जय हरी विठ्ठल!!

आज आषाढी एकादशी, म्हणजेच देवशयनी एकादशी! आज पासून, म्हणजेच आषाढी एकादशी पासून कार्तिकी एकादशी (प्रबोधिनी एकादशी) पर्यंतचा, पवित्र चातुर्मास प्रारंभ. चातुर्मास म्हणजे हिंदूंच्या व्रत-वैकल्यांचा आणि प्रमुख सण-उत्सवांचा काळ.

आषाढी एकादशी – गुरु पौर्णिमा – दिव्याची अमावस्या – नाग पंचमी – नारळी पौर्णिमा(राखी पौर्णिमा) – श्रीकृष्ण जन्माष्टमी – गौरी-गणपती – देवीचे नवरात्र – विजया दशमी – दिवाळी – कार्तिकी एकादशी. चातुर्मासातील हे सगळे महत्वाचे दिवस अगदी हातात हात घालून आल्यासारखे येतात. सगळीकडे इतके उत्साहाचे वातावरण असते, कि ह्या  चार महिन्यांचा काळ कसा चटकन संपून जातो कळतच नाही.

आषाढातील पंढरपूरच्या वारीने, “जय हरी विठ्ठल” च्या घोषात सुरु झालेला हा पवित्र चातुर्मास, सर्व सणांचा मनमुराद आनंद देऊन, कार्तिकी एकादशीला “विठ्ठल विठ्ठल“ करत पुन्हा एकदा आपल्याला विठू माउलीच्या चरणाशी घेऊन जातो. सृष्टीची सुरवातही ‘तो’च आहे आणि शेवटही ‘तो’च आहे ह्याचाच जणू काही प्रत्यय आपल्याला ह्या पवित्र चातुर्मासात मिळतो.